Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής στον εκπαιδευτικό επανασχεδιασμό

Ο επανασχεδιασμός της εκπαίδευσης δεν αφορά αποκλειστικά την αναθεώρηση των ζητημάτων διδαχής και προσέγγισης. Σημαντικό ρόλο παίζουν και οι επιμέρους, «ξεχασμένες» παράμετροι των σχολικών εγκαταστάσεων, των κτηριακών δομών που φιλοξενούν το έργο του εκπαιδευτικού και τη διαπλαστική δύναμη της παιδείας.

Το ζήτημα των σχολικών κτηρίων δεν είναι πρωτάκουστο. Ήδη από το 1972, ο Αρχιτέκτονας και Καθηγητής της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ., Δημήτρης Α. Φατούρος αναφέρθηκε εμπεριστατωμένα και διεξοδικά στο ζήτημα μέσα από το κείμενο του: «Για ποιον σχεδιάζουμε τα σχολεία» (σημειώσεις της διαλέξεως που έγινε στο σύλλογο Ελλήνων Αρχιτεκτόνων στις 9/2/1972).

Περίπου 50 χρόνια αργότερα, το ζήτημα που έθιξε παραμένει το ίδιο. Αν κοιτάξουμε προσεκτικά τα σχολικά κτήρια, θα διαπιστώσουμε ότι παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά με ιδρύματα μαζικής χρήσης όπως νοσοκομεία, φυλακές και άλλα κοινωφελή ιδρύματα. Μεγάλα, πολυώροφα κτήρια, άχρωμα και τετραγωνισμένα, με τσιμεντένιες αυλές, κάγκελα και επιμήκεις διαδρόμους, περικυκλωμένους από κλειστές πόρτες.

Σαφή κτηριακά όρια που προορίζονται να καλλιεργήσουν σαφείς και άκαμπτες συμπεριφορικές πρακτικές. Είναι τέτοιες οι ανάγκες. Στα σχολεία, όμως, οι ανάγκες δεν είναι οι ίδιες. Πως λοιπόν ακολουθούνται ίδιες αρχιτεκτονικές γραμμές σε κτήρια που προορίζονται να καλύψουν διαφορετικού τύπου πληθυσμό και να απαντήσουν σε διαφορετική προβληματική; Όταν η αρχιτεκτονική ενός κτηρίου- σχολείου παραμένει τέτοια, όσα χρώματα κι αν βάλουμε στους τοίχους και όση πρασινάδα κι αν βάλουμε στα παρτέρια, η αίσθηση παραμένει η ίδια. Ένα σχολείο κλειστό, τυποποιημένο και τυποποιητικό. Μια εκπαίδευση ανέπνευστη. Μια αγωγή ομογενοποίησης και πειθαρχίας προς όφελος της ενηλικίωσης και του τεχνοκρατισμού.

Ένα σχολείο- φυλακή, με απαράβατους κανόνες που σκοπεύει να καταστείλει και όχι να επιτρέψει την άνθιση. Ο Αρχιτέκτονας είχε υπογραμμίσει στην ομιλία του ότι αρχικό ερώτημα που πρέπει να θέσουμε είναι για ποιο είδος σχολείου μιλάμε: «Ένα ανοιχτό η ένα αυταρχικό σχολείο, ένα ολικό σχολείο ή μια συμβατική αποθήκευση γνώσεων;»

Το σχεδιασμένο περιβάλλον του σχολείου σχετίζεται άμεσα με τους στόχους που θέλουμε να επιτύχουμε. Η ανάπτυξη της ευφυΐας και της προσωπικότητας διαμορφώνονται σταδιακά κατά την προσχολική και σχολική ηλικία και το σχεδιασμένο περιβάλλον αποτελεί την υλική οργάνωση της συμπεριφοράς που αποφασίστηκε να διαμορφωθεί μέσα από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Οι μαθητές ζουν μέσα στο σχολείο.

Όσο πιο ανοιχτό και φιλικό προς το παιδί είναι το αρχιτεκτονικό έργο τόσο πιο ανοιχτή και φιλελεύθερη εκπαίδευση μπορεί να δοθεί. Σε αντίθετη περίπτωση, όσες αλλαγές κι αν γίνουν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, η πυρηνική δομή του σχολείου θα παραπέμπει στην παραδοσιακή κατεύθυνση: μαζοποίηση, ομογενοποίηση, έλλειψη διαφορετικότητας και πολυμορφίας.

Ακόμα κι η διαμόρφωση των κτηρίων σε οριζόντια θέση και όχι σε καθ’ ύψος ανάπτυξη καθώς και η απουσία πολύπλοκων αλλαγών κατευθύνσεων και προσανατολισμού επηρεάζουν τη χωροταξική αντίληψη και την αίσθηση ενός χώρου κατανοητού από τους μαθητές. Το να είναι ο χώρος του σχολείου, όμως, κατανοητός και αντιληπτός είναι εξίσου σημαντικό για τα παιδιά όσο και οι γνωστικές τους κατακτήσεις. Επιπλέον, η έννοια του περιβάλλοντος, δέντρα, λουλούδια, γρασίδι, ορίζοντας, πρέπει να γίνεται κατανοητή από τα παιδιά σε φυσική θέση, χωρίς πολυπλοκότητα.

Όταν είναι συνδυασμένη με κατασκευές, μακριά από τη γη, δε γίνεται το ίδιο κατανοητή και ούτε το ίδιο ωφέλιμη. Τα σχολεία, όμως, ακόμα και στις ημέρες μας, δεν παρουσιάζουν τα σωστά χαρακτηριστικά.
Διατηρούν την αρχιτεκτονική αισθητική που χρόνια πριν περιέγραψε ο Δημήτρης Α. Φατούρος ως προβληματική, αυτήν την αρχιτεκτονική που είναι η ίδια σε κάθε είδους κτήρια μαζικής χρήσης, σχολεία, φυλακές, νοσοκομεία.

Το γεγονός παραμένει ότι βασικό κριτήριο για τη δημιουργία ενός κτηρίου αποτελεί η χωρητικότητα του και όχι η ποιότητα του. Η χωρητικότητα, όμως, είναι συνώνυμη πολυάριθμου πληθυσμού. Αν αυτό, το μεγάλο, σύνθετο και πολύπλοκο κτήριο που φιλοξενεί και μεγάλο αριθμό μαθητών, συνδυαστεί με
όλα τα ζητούμενα που δεν καλύπτει και με όλα τα υπόλοιπα προβλήματα που δημιουργεί ο υπερπληθυσμός ενός σχολείου,- εκτός από τη μαζικοποίηση- αποξένωση, έλλειψη προσωπικής φροντίδας και προσοχής, απρόσωπες σχέσεις και τυπική εκπαιδευτική διαδικασία, μοναξιά, σχολικός εκφοβισμός, τότε το αποτέλεσμα είναι αυτό που όλοι καλά γνωρίζουμε.

Σχολεία όπου η παιδεία είναι θέμα τύχης και όχι προγραμματισμού. Σχολεία όπου όσοι δεν καταφέρουν να προσαρμοστούν και να κατακτήσουν θέση ισχύος, υποφέρουν και εκμηδενίζονται και τέλος σχολεία που έχουν δημιουργηθεί για να καλύψουν τις ανάγκες των ενηλίκων και όχι των παιδιών!

Το κτήριο του σχολείου, λοιπόν, πρέπει να διαμορφωθεί ακολουθώντας μια τελείως διαφορετική λογική. Αρχικά πρέπει να αποτελούν διαφορετικά κτήρια τα σχολεία που φιλοξενούν μαθητές διαφορετικής βαθμίδας ή και διαφορετικών ηλικιών στην ίδια βαθμίδα, γιατί ταυτόχρονα φιλοξενούν και διαφορετικές ανάγκες.

Ο Παιδικός σταθμός, το Νηπιαγωγείο, το Δημοτικό, το Γυμνάσιο και το Λύκειο πρέπει να στεγάζονται σε
ξεχωριστούς χώρους. Το δημόσιο σύστημα παιδείας ακολουθεί αυτήν την αρχή, όμως ο ιδιωτικός τομέας συχνά παραβλέπει την ανάγκη διαφορετικού χώρου, προσιτού στην ηλικιακή ομάδα των παιδιών! Όμως, αν λάβουμε υπόψιν τα παραπάνω, αυτός ο διαχωρισμός είναι ζωτικής σημασίας για την αντιληπτικότητα, την κατανόηση και την προσαρμογή των παιδιών στα σχολικά κτήρια. Το σπουδαιότερο όμως είναι ζωτικής σημασίας για την ασφάλεια, την προστασία, την αυτοπεποίθηση και την ομαλή εξέλιξη των μαθητών.

Aναλογιζόμενοι, επιπλέον, και την ποιότητα που θέλουμε να έχει η παρεχόμενη εκπαίδευση, τότε αδιαμφiσβητητα οι κτηριακές προδιαγραφές πρέπει να διαφοροποιηθούν ριζικά. Οι σχολικές εγκαταστάσεις πρέπει να είναι ισόγειες, σε διάταξη τέτοια που να βοηθούν στη διαμόρφωση χωροταξικού προσανατολισμού των μαθητών.

Πρέπει τα κτήρια να είναι σε μέγεθος που να είναι κατανοητό στην αντίληψη των παιδιών, να βρίσκονται
κοντά και μέσα στο φυσικό περιβάλλον: βουνό, θάλασσα, δάσος. Το ζητούμενο δεν είναι τα εντυπωσιακά κτήρια και τα αποστειρωμένα γραφεία, αλλά χώροι που εναρμονίζονται αρχιτεκτονικά με το φυσικό περιβάλλον και που διασφαλίζουν τον ανοιχτό ορίζοντα, τον καθαρό αέρα και την ηρεμία που πηγάζει από αυτά.

Πρέπει να διαθέτουν προαύλια- προεκτάσεις του φυσικού περιβάλλοντος- επαρκή σε χωρητικότητα και άρτια σε ποιότητα για ελεύθερο παιχνίδι. Τα σχολεία πρέπει να κτίζονται για να στεγάζουν τη γνώση και να συμπληρώνουν την ολική προσέγγιση της εκπαίδευσης.

Ολοκληρώνοντας, θα ήθελα να επικαλεστώ τα λόγια του κορυφαίου Αρχιτέκτονα: «Ποια είναι η προτεραιότητα; Να εκπαιδεύσουμε σωστά ή να κτίσουμε ένα κτήριο; Αν η προτεραιότητα είναι να κτιστεί ένα κτήριο, τότε δε χρειάζεται να συζητήσω, το αφήνω στην κρίση του καθενός.». Λοιπόν, ας ξεκινήσουμε την περισυλλογή.